تفکیک دوره های تاریخی شعر وادب بلوچ:

بقلم مبارك رازگو فروردين 1387
اولین دوره قابل ردیابی شعر بلوچستان به دوران معروف به عصر "چاکر" اول بر می گردد كه قدمتي تقريبا هزار ساله دارد. در این دوره عشایرکوههای بلوچستان بدون حضور طبقه های فعلي جامعه مانند حاکم و روحانیون مذهبي و با آزادی عمل ناشی از ضعف نظارت حکومت مرکزی به جولان دادن مشغول بوده و جنگ و ستیز های خود را در قالب شعرهای حماسی و رجز خوانیهای منظوم ثبت و ضبط می کردند.

اشعاری از شاعرانی چون " بی بکر" و " شولان" از آن دوره به جا مانده است که نشان می دهد وزن عروضی در آن مقطع چندان مورد توجه نبوده و و جود ريتم و آهنگ مناسب براي شاعران كفايت مي كرده است.
دوره دوم شعر و شاعری گویا با گسترش روستا نشینی آغاز شده است كه طي آن عده قابل توجهی از افراد با سواد که به اصطلاح " ملا" نامیده می شدند (معادل میرزا در زبان فارسی) پرچم داران و موتور محرك ادبي جامعه بوده اند.

شاعراني چون " ملا فاضل"، " ملا بوهير"، "ملا قاسم"، " ملا بهرام" و ديگران در اين مقطع ظهور كرده كه علاوه بر اشعار سرودن اشعار حماسي، بيان پند و اندرزهاي اخلاقي، تجربيات زندگي ، حكايات و افسانه ها و نهايتا موضوعات مذهبي را از طريق شعر در دستور كار خود قرار داده و عملا باعث شكل گيري فولكلور بلوچي شده اند.

گروهي معتقدند در اين دوران بود كه با پايان دوره صفوي و اشغال ايران توسط افغان ها و ورود افراد و اقوامي از آن سرزمين به عنوان مدعيان حكومت محلي، طبقات فعلي جامعه بلوچ و بخصوص طبقه خوانين شكل گرفته و نهادينه شده اند. اهميت موضوع اخير آنجاست كه با ورود به دوره خان و سرداري، محافل و مجالسي تحت عنوان " حاكمي ديوان"، بصورت دربارهاي كوچك دور آنان تشكيل گشته و شاعران، يعني همان ملا ها يا ميرزاهاي محلي تبديل به نقال و چراغ مجالس آنان شده و اين موضوع عملا محافل ادبي اوليه را نهادينه نموده است.

صرف نظر از اشعار ادبي حائز اهميت، انواع اشعار و تصنيف هاي هاي ديگري چون ليكو و زهيرونك ( نوستالوژي يا واگويه هاي دلتنگي و غربت)، موتك ( مويه)، نات ( همان نعت يا اشعار مذهبي در ذكر بزرگان ديني و مشايخ)، سپت ( اشعار لحظات خوشي جمعي مانند تولد بچه) و نهايتا صوت ( تصنيف هاي موسيقي شاد و لحظات طرب مانند عروسي) در فرهنگ بلوچي موجود مي باشد كه احتمالا خلق و پرورش آنها بطور عمده در اين مقطع صورت گرفته است.

دوره سوم را بايد دوره بيداري نام نهاد. دوره اي كه عطش يافتن جايگاهي مناسب براي زبان وفرهنگ خود در وجود بلوچ شعله كشيد. اودر حاليكه خود را در معرض بمباران فرهنگ هاي منطقه اي و جهاني مي ديد، آگاه شد كه تاكنون براي حفظ و ترويج فرهنگ خود گامي موثر برنداشته و در خوابي سنگين بوده است. او انبوه كتابها و نشريات و فيلم ها و برنامه هاي راديويي و تلوزيوني را مي ديد كه به همه زبانها نشر و توليد مي شوند و در اين ميان از زبان باستاني آريايي بلوچ نشاني نيست.

مي گويند " سيد ظهورشاه هاشمي" طلايه دار اين جنبش هنري ادبي دير هنگام بوده است. تا قبل از آن بلوچ حتي فرهنگ لغتي براي خود گردآوري نكرده و اشعار رزمي و بزمي اش تكراري و فاقد جذابيت هاي ادبي شده بود.
نهضت بيداري ادبي بلوچ را نه فقط اديبان، بلكه اهل موسيقي نيز با جديت همراهي كرده تا از موسيقي بعنوان تنها رسانه ادبي خود بيشترين بهره را جسته و حتي المقدور جبران مافات نمايند.

جملات نعت ها و اشعاربلوچ تا آن زمان بدليل بي سوادي و مكتوب نشدن تحريف شده و كمتر داراي عنصر خيال، صنايع ادبي، و مفاهيم ارزشمند بوده و به جاي مفهوم و وزن عروضي، عمدتا به به آوردن قافيه اي در ابيات بسنده مي شد. چنين اشعاري طبعا طبع جوان وپويا نسل جديد را راضي نمي كرد و نتيجتا موسيقي هاي هندي (باليوود) و فارسي (لس آنجلسي) به سلاخي جسم بي رمق ادب و هنر بلوچ پرداخته بودند.

آرام آرام اوضاع تغيير كرد. اكنون دو سه دهه مي باشد كه بوضوح شاهد به ثمر نشستن زحمات نسل قبلي مي باشيم. ديگرغزل سرايان بلوچ همچون "مبارك قاضي" و " جي آر ملا" و "بشير بيدار" و ديگران، با همراهي موسيقي همه جا شناخته شده هستند. در تاكسي، مراسم عروسي، منازل و محافل خصوصي ديگر كمتر مي بينيم كه شعر و موسيقي بلوچ به نوع هندي و فارسي اش ترجيح داده شود. عده خوانندگان ماهتاك هاي بلوچي سير صعودي دارد و گروه هاي فيلمسازي بلوچ و لو به شكلي آماتور گونه در حال باز كردن راه خود به قلوب هم زبانان شان در جاي جاي جهان بوده و ديگر حتي كساني كه عاشقانه پايبند آن نيستند، همراهي با قافله ادب و هنر بلوچ را براي خود افتخار مي دانند.

مبارك رازگو براي همه زحمتكشان فرهنگي و ادبي صاحبنام و گمنام جهان بويژه همزبانان بلوچش آرزوي بهروزي و موفقيت هر چه بيشتر دارد. اين مطالب هنوز ناپخته و در حد فرضيه است. لذا نقد شما عزيزان ياري رسا ن ماست.
فروردين 1387