تاریخ عقیدتی جامعه بلوچ

بقلم: رازگو بلوچ - فروردین 1387
خط سيرعقايد جامعه بلوچ را مي توان دست كم در سه مرحله تاريخي باز شناسي كرد:

مرحله اول- دوره اديان بدوي:

همچون ديگر اقوام دنيا، تاريخ اعتقادات بلوچ بر پايه خرافات و اعتقاد به نيروهاي عجيب و غريب ماورايي چون جن و پري ومري و شكس(بلوچي شده همان شخص به معناي شخص ماورايي) و غيره شكل ميگيرد. مي توان اين دوران را دوره " خرافات مطلق" و به شكل مذاهب بدوي ناميد. عمده باورهاي خرافاتي روزمره مردم بلوچ باز مانده از اين دوران است، از قبيل:

ممنوعيت هاي شبانگاهي: جارو نكردن منزل در شب، نديدن آئينه و شانه نكردن در شب
ممنوعيت بوسيدن پيشاني بچه: كه مي گفتند باعث كوتاهي عمر مي شود،
جژن: مقداری از غذای ولیمه تولد بچه از نقطه ای بلند, دور انداخته می شود تا جن ها بخورند { شاید منظور همان جشن جن ها باشد}.
دوت ديگ: اسفند دود کنی از زمان تولد بچه تا یکماه در کلیه مکانها
صفر در: روز سیزدهم صفر به منظور فراری دادن اجنه, کودکان شهر با چوبدستی خود دستجمعی راه می افتند و خانه به خانه دیوار یا ستون های منازل, کپر ها, حصار و پرچین ها و ستون کاپر ها (سایبانی از ساقه و شاخه های خرما بعنوان خوابگاه تابستانی) را می زنند و تکرار می کنند " سپر در دنتان در" تا اجنه را از دور و بر محیط های مسکونی فراری دهند.
شنبه شانزده: معتقد بودند فرزندي كه در شنبه شانزدهم ماه متولد شود يا بسيار عاقل يا بسيار ديوانه از آب در خواهد آمد. هم اكنون بيشتر بصورت نيمه شوخي به كسي كه رفتارهايي غير معمول نشان دهد اين صفت اطلاق مي گردد.
گذاشتن سلاح فلزي در گهواره نوزاد: مي گويند اجنه از فلز مي ترسند. از اين رو براي حفاظت از نوزاد معمولا تكه اي از يك داس كهنه در گهواره جاسازي مي كنند.
عوض كردن اسامي دختر پس از ازدواج: به منظور پرهيز از هم خوان نبودن طالع مشترك دو اسم، بسيار متداول بوده است . بلافاصله پس از ازدواج در صورت تشخيص كاهن هاي محلي، اسم خانم به اسمي همخوان تر با اسم مرد تغيير مي يابد.
تارمو و تخم مرغ حجله: داماد هنگام ورود به حجله نخست با كارد مخصوصي كه حمل مي كند تار موي ورودي را بريده، تخم مرغ دم در را زير پايش له مي كند. سپس وارد حجله مي شود. اين مراسم سمبوليك مفاهيم زيادي داشته و اتفاقا در اروپاي قديم نيز رايج بوده است، في المثل در فرانسه.

مرحله دوم- دوره تصوف اسلامي:

گويا قديمي ترين ذهنيت مردم از مذهب اسلام مبتني برعرفان و تصوف بوده است. تا همين دو سه دهه قبل، شيخ عبدالقادر گيلاني معروف به " غوث اعظم " و سید مروندی معروف به " شهباز قلندر" سلطان بلامنازع قلبوب بلوچها بوده و زيارت " سيون" و مراسم عرفاني " پير پتر" يا " مالد" (نوعي سماع و خلسه) از آن دوران هنوز باقي است.

در مراسم مالد (پير پتر يا همان مولودي خواني)، پير همان دف زن اصلي است كه با يكي دو دف كوچك همراهي مي شود و گروهي مريد با ريتمي خاص همراه دف و نعت گويي به سماع مي پردازند. در پايان مراسم (سحرگاه) وليمه اي پخش مي شود كه يختن و توزيعش تشريفات خاصي دارد. اولين ظرف غذا (برنج و گوشت) را جلوي پير (رئيس مراسم) مي گذارند. لقمه اول او تبركش بيشتر از بقيه غذاست، لذا كساني از قبل منتظرند به محض برداشتن لقمه آنرا از پير طلب كنند. مي گويند خوردنش براي مراد گرفتن خوب است، خصوصا براي شفاي ضعف هاي جسمي و روحي.

وجه مشترك تاريخي بلوچها با تشيع ايراني و پاكستاني، اعتقاد شديد آنان به زيارت اهل قبور به ويژه سادات و عرفا بوده است كه هنوز هم و لو با شدت كمتر ادامه دارد. هنوز هم مكراني هاي ساحلي كم وبيش به زيارت بزرگان مرده " چوكات" و " پيرسهراب" و صالحان زنده " پارگ " و " پليري" مي روند؛ امازيارت اهل قبور در اعياد بهمراه گلاب و ريحان و نيز مراسم " عيد مردگان" در شب هاي 27 و 29 رمضان با شكلي خاص از پخت برنج و گوشت نذري يكي دو دهه است كه كه با رسوخ تفكر ديو بندي و غيره منسوخ گرديده اند.

از لحاظ فرهنگي نيز در اين دوران درسخوانده هاي محلي بنام " ملا" كه گاها براي تحصيل به بغداد نيز مي رفته اند به ترويج دين و سواد در منطقه مشغول بوده و با اشعار خود تاريخ، حكايات و امثال و بعبارتي فولكلور بلوچي را سرو سامان داده اند. بنظر مي رسد طب روحاني و موسيقي درماني (گواتي) نيز در اين دوران نشو و نما نموده است.

مذاهب ديگري از جمله " ذكري" و " كوجا" نيز در اين دوران وجود داشته كه بعدها در مرحله سوم بسياري از پيروان گروه اول مذهب اهل سنت و گروه دوم مذهب تشيع را اختيار نمودند. تاجران هندي ساكن منطقه " گوور" و " سيك" نيز با آزادي كامل داراي مذهب خود بوده اند كه عده آنان هم اكنون كاهش يافته است.

مرحله سوم- دوره شريعت ديوبندي:

با ايجاد مدارس مذهبي " ديو بند" به رهبري مولانا " ابوالحسن ندوي" در شبه قاره هند و گسترش حوزه فعاليت شعب جهاني آن در بلوچستان تفكر شريعت محور بصورتي انقلابي و سريع بر تفكر طريقت محور از اسلام پيروز گشته و سيل مولوي هاي جوان براي مبارزه با هر چه كه با اين قرائت در تضاد بود به سمت شهر ها و روستا ها ي بلوچستان روان گرديد.

اين جريان كه حدود 100 سال پيش با احداث مدرسع ديني " پاديگ" توسط مولوي عبدالله ملازهي و ديگراني هم عصر او آغاز گرديد هم اكنون وجه غالب جريانات و اجتماعي و اخيرا سياسي جامعه بلوچستان در آمده است. احداث مساجد و مدارس ديني متعدد در شهرها و روستاهاي كوچك و بزرگ و تربيت و گماشتن مولوي هاي جوان در آنها دغدغه اصلي اين جريان به شمار مي رود. برپايي مجالس وعظ و تشكيل كلاسهاي آموزش الفباي عربي ( قاعده بغدادي و قاعده نوراني) از اين دوران به گونه اي نهادينه گرديد كه تا مدتها ميزان استقبال ازمدارس جديد دولتي را به چالش طلبيده بود.

از مهمترين بارزه اين تفكر، مخالفت با خلق و مشاهده تصاوير موجودات جاندار اعم از اشكال متحرك ( سينما و تلوزيون) و ثابت ( نقاشي و عكاسي)، مخالفت با موسيقي و مذمت حضور زن بدون برقع ( روپوش چهره) در اجتماع بوده است. آنها بويژه در ابتداي امر نسبت به مظاهر تمدن مدرن روي خوش نشان نداده ، مگر آنكه توجيه ضرورت كليدي آن و يا شكل استفاده مشخصي از آن در جهت ترويج و اجراي شريعت يافت شود( بعنوان نمونه دستگاههاي ضبط صوت و بلندگو ).

مقابله جدي با زيارت قبور (اعم از صالحين غيره)، محو و تحديد بقعه ها و زيارتگاه ها (گاها تخريب فيزيكي آنها با تراكتور)، مقابله با مراسم فراگير دهل و سرناي بلوچي در مراسمات و بويژه عروسي ها، مقابله با مراسمات سماع پير پتر (مولودي)، گسترش پرده نشيني و ستري شدن خانم ها و غيره از جمله اقدامات آنها در چند دهه اخير مي باشد.

با تضعيف جايگاه خوانين و در غياب دستگاههاي قضايي دولتي، مولوي ها وظيفه داوري و پاسداشت عدالت را عهده دار بوده اند. تشكيل نماز هاي جمعه و جماعت، فرصتي براي ايجاد نوعي همگرايي مدني و رتق و پتق امورات روز مره را نيز براي عموم ايجاد نموده است. علاوه بر آن رسيدگي به اموراتي چون ازدواج و طلاق، دفن ميت، مشاوره و رسيدگي به بحران هاي فردي و اجتماعي جزء وظايف روزمره آنان مي باشد.

ناگفته نماند كه جريانات شريعت گراي اسلامي ديگري نيز در بلوچستان حضور دارند كه گاها ممكن است قدمتي بيش از ديوبندي ها داشته باشند. از اين دست مي توان به " بريلوي ها" ( سيستم ديگري از مدارس ديني شبه قاره هند) كه گويا حساسيت كمتري با تصوير و موسيقي داشته و به زيارت قبور معتقدند، طرفداران ابوالاعلاء مودو دي ( روزنامه نگار مذهبي موسس جماعت اسلامي پاكستان) كه در مورد بحث معاويه قدري با ديوبندي ها متفاوتند، تحصيلكردگان عربستان سعودي و غيره اشاره نمود كه به هر حال در اقليت بوده و سكان تصميم گيري و مديريت جامعه مذهبي را در اختيار ندارند.

(مبارک) رازگو بلوچ- فروردین 1387